Hielmerk Roos gekroond, roos ongekroond en DA (en de relatie met pijpenmakers William Baernelds, Willem Flud en Daniel Andriesz.)
De eerste pijpen die we uit Engeland kennen stammen uit ca. 1570 en het eerste bericht over roken in de Nederlanden is uit 1580 uit Enkhuizen. Het waren vooral zeelui, soldaten en studenten die het eerst met roken begonnen.
Al gauw werd in Holland, bijvoorbeeld in Amsterdam, Leiden, Rotterdam en Gouda, door Engelse pijpenmakers de productie van kleipijpen ter hand genomen. Dit waren vooral Engelse soldaten die hier waren om mee te vechten tegen de Spanjaarden. In 1606 kwamen ‘vreemde’ (Engelse) soldaten in Gouda, die als ’vaak slecht van gedrag’ werden omschreven. Omdat zij in tijden dat er niet gevochten werd geen soldij kregen, namen zij het vak van pijpenmaker daar al snel weer op en was de stad af van de overlast van de werkloze soldaten.
Uit de Goudse archieven is pas in 1617 de eerste pijpenmaker, William Baernelts bekend, die om geloofsredenen uit Engeland was gevlucht en in 1608 in Gouda arriveerde. Hij gaf toen op dat hij geboren was in Bromyard – een dorpje in de buurt van Stratford – en dat hij steenhouwer van beroep was. William begon in 1617 in de stad Gouda het ambacht van pijpenmaker.
Het toeschrijven van een hielmerk dat door bepaalde pijpenmakers werd gebruikt om hun unieke handelsmerk op kleipijpen te plaatsen is soms een lastige zaak.
Een voorbeeld daarvan zijn de merken de gecroonde Roos en de roos niet gecroond.
Het merk de Gecroonde roos was in het bezit van de eerste uit Engeland afkomstige William Baernelts pijpenmaker te Gouda. Echter er waren in Nederland meerdere pijpenmakers in die tijd die dit merk plaatsten. Na Williams overlijden in 1625 komt het merk in bezit van zijn weduwe en in 1628 van haar nieuwe partner Willem Flud. Er waren op dat moment in de stad Gouda meerdere tabackpijpmakers die het populaire merk de Gecroonde roos gebruikten zoals Daniel Andriesz en Robert Jaxon. Na een gerechtelijke uitspraak krijgt Willem Flud zijn gelijk en mogen de genoemde pijpenmakers het merk de Gecroonde roos niet meer gebruiken. Wat zeker is dat Daniel Andriesz de hielmerken de roos (ongekroond) en het hielmerk Da gebruikte. Wat Robert Jaxon als hielmerk gebruikte is minder goed bekend, of het zou hielmerk RI moeten zijn geweest.
Goudse pijpenmakers: hielmerk Gecroonde Roos
Kleipijp (Ds4PRFM009) met als hielmerk roos gekroond. Gouda. 1625-1640. Pijpenmaker: Willem Flud of tijdgenoten
Dit pijpje met gele glazuurresten is gevonden in de directe omgeving van een vroege pijpenstort bestaande uit o.a. Barokpijpjes.
Vindplaats: Waddinxveen polder Bloemendaal Afvalstort Barokpijpjes/Jonaspijpjes.
Kleipijp (lade24FM13). Dubbelconisch.
Hielmerk: roos gekroond. Gouda.1625-1640.
Pijpenmaker: Willem Flud of tijdgenoten
Vindplaats: Gouda binnenstad Drapiersteeg
Kleipijp (lade24FM14). Dubbelconisch.
Hielmerk: roos gekroond. Gouda.1625-1640.
Pijpenmaker: Willem Flud of tijdgenoten
Vindplaats: Gouda binnenstad omgeving Raam
Kleipijp (Ds25FM42). dubbelconisch. Hielmerk: Roos gekroond. Gouda. 1625-1635. Pijpenmaker: Robert Jaxon of Tijdgenoten
Vindplaats: Waddinxveen polder Bloemendaal Afvalstort kleipijpen. Naast veel onbewerkt ook diverse Barokpijpjes/Jonaspijpjes.
Kleipijp (lade24FM15). Dubbelconisch.
Hielmerk: roos gekroond. Gouda. 1630-1640.
Pijpenmaker: Jan Jacobsz Verheij of Tijdgenoten
Vindplaats: Gouda/omgeving
Kleipijp (Ds26FM6)
Dubbelconisch.
Hielmerk: roos gekroond. Gouda.1625-1640.
Pijpenmaker: Willem Flud of tijdgenoten
Vindplaats: Gouda binnenstad
Kleipijp (Ds26FM7)
Dubbelconisch.
Hielmerk: roos gekroond. Gouda.1625-1640.
Pijpenmaker: Willem Flud of tijdgenoten
Vindplaats: Gouda binnenstad
Kleipijp (Ds26FM8)
Dubbelconisch.
Hielmerk: roos gekroond. Gouda.1625-1640.
Pijpenmaker: Willem Flud of tijdgenoten
Vindplaats: Gouda binnenstad
Kleipijpen (FM), dubbelconisch zonder versiering. Hielmerk: Roos gekroond. Gouda. 1625-1635. Pijpenmaker: Willem Hop of Tijdgenoten
Vindplaats: Waddinxveen polder Bloemendaal Afvalstort kleipijpen. Naast veel onbewerkt ook diverse Barokpijpjes/Jonaspijpjes.
Opmerking: De vierbladige roos wordt in de literatuur niet vermeld, maar is in Gouda wel gebruikt in de vroege periode. Deze pijpjes zijn gevonden in een pijpenstort van vroeg Gouds materiaal.
Kleipijp (Ds25FM15) Dubbelconisch.
Hielmerk: Roos gekroond en TG.
Gouda? 1648-1670.
Pijpenmaker: Thomas Groen ? (onder voorbehoud)
Vindplaats: Gouda/omgeving
Kleipijp (Ds25FM18) Dubbelconisch.
Hielmerk: Roos gekroond. Gouda. 1630-1650.
Pijpenmaker: Tijdgenoten
Vindplaats: Gouda/omgeving
Kleipijp (Ds25FM9) Dubbelconisch.
Hielmerk: Roos gekroond. Gouda. 1630-1650.
Pijpenmaker: Tijdgenoten
Vindplaats: Gouda/omgeving
Kleipijp (Ds25FM42) Dubbelconisch. Hielmerk: Roos gekroond.
Gouda. Ca. 1630. Pijpenmaker: Robert Jaxon of Tijdgenoten
Vindplaats: Gouda/omgeving
Kleipijp (Lade38FM36C) Stuk pijpensteel met vergrootte hiel. Hielmerk: Roos gekroond en WF.
1625-1631. Pijpenmaker: Willem Flud. Gouda. Vindplaats: Gouda/omgeving
Kleipijp (PB), dubbelconisch zonder versiering. Hielmerk: Roos gekroond met initiaal WF. Gouda. 1625-1640. Pijpenmaker: Willem Flud
Vindplaats: Leimuiden
Kleipijp barokpijpje (Ds4PRFM19) met roosjes en bloemetjes. Hielmerk: roos gekroond. Gouda. Ca. 1630. Pijpenmaker: Daniel Andriesz.
Vindplaats: Waddinxveen polder Bloemendaal Afvalstort Barokpijpjes/Jonaspijpjes.
Een ander barokpijpje uit precies dezelfde pijpenmal heeft als hielmerk: DA
Kleipijp (Ds16FMPR) Jonaspijpjes. Ca.1630. Gouda. Hielmerk: roos gekroond. Vindplaats: Waddinxveen polder Bloemendaal
in een pijpenstort van kleipijpen vooral met barokpijpjes en Jonaspijpjes. Pijpenmaker: Daniel Andriesz.
Een ander Jonaspijpje uit precies dezelfde pijpenmal heeft als hielmerk: DA
Kleipijp (part verz HB). Zeldzaam barokpijpje bekend staand als Elisabethpijpje met versiering van
granaatappeltjes, druiventrosjes en druivenblaadjes. 1625-1635. Hielmerk: Roos gecroond. Gouda.
Pijpenmaker: William Baernelts / Willem Flut of plagiaatplegers of Tijdgenoten Roos gekroond
Vindplaats: Reeuwijk plas Ravensberg op een veenbonk.
Pijpenmakers die het merk roos gekroond/roos ongekroond gebruikten
Gouda
Daniel Andriesz was pijpenmaker in Gouda en was ca. 1628 actief. Bij vroeg 17e eeuwse pijpjes is het lastig ze aan een pijpenmaker te verbinden. In de literatuur worden door J. van der Meulen aan Daniel Andriesz het merk Roos met ster en Gekroonde Roos toegewezen van 1626 tot in 1640.
D.H. Duco vermeld Gekroonde Roos bij Daniel Andriesz van voor 1628.
Daniel Andriesz gebruikte ook het merk DA. In een pijpenstort van vroeg 17e eeuwse kleipijpen in de polder Bloemendaal bij Waddinxveen zaten tussen het pijpenmateriaal ook verschillende barok- en Jonaspijpjes op de hiel gemerkt met DA.
Willem Baernelts is in de archieven bekend als eerste pijpenmaker in Gouda. In 1622 kocht hij een Huis Achter de Vischmarkt. Hij woonde daar met zijn vrouw en drie kinderen en drie inwonende, waarvan Willem Flud er één was die later actief werd als pijpenmaker. William Baernelts overleed in 1625. Zijn weduwe Marijntje Jaspers zet het bedrijf voort en trouwt in 1628 met Willem Flud die bij haar inwoonde. Zowel William Baernelts als zijn weduwe en Willem Flud gebruikte het merk de Gekroonde roos.
Willem Flud was pijpenmaker in Gouda. Hij woonde 1622 achter De Oude Vischmarkt 90 in bij de eerste Goudse pijpenmaker Willem Baernelts die vanaf 1617 actief was.In 1625 overlijdt Baernelts en drie jaar later in 1628 trouwt Willem met zijn weduwe Marijntje Jaspers. Hij was als pijpenmaker ongeveer werkzaam van 1625 tot zijn overlijden in 1631. De merken die hij gebruikte waren Roos gekroond en Roos gekroond met de initialen WF. Zijn weduwe Marijntje Jaspers zet het bedrijf voort van 1631 - 1632 en gebruikt het merk Roos gekroond. Daarna hertrouwt zij met Jan Jacobsz Verheij en gaat het merk gekroond roos over naar hem
Jan Jacobsz Verheij was pijpenmaker in Gouda. In 1632 trouwt hij met de weduwe Marijntje Jaspers van Willem Flud. Hij is werkzaam geweest van 1632 tot in 1639. Het merk wat hij gebruikte was Roos gekroond, welke hij verkreeg na het overlijden van Willem Flud
Willem Hop was pijpenmaker in Gouda en is ongeveer van 1625 tot in 1628 actief geweest. Het merk wat hij gebruikte was Roos gekroond.
Robert Jaxon, pijpenmaker in Gouda. Hij is ongeveer werkzaam geweest van 1727 tot in 1635. De merken die hij gebruikte waren Roos gekroond van 1627 tot in 1628 en Roos ongekroond van 1628 tot in 1635.
Barend Cornelisz. Hopman , pijpenmaker in Gouda. Hij was werkzaam geweest 1633/35 tot in 1645. Het merk wat hij gebruikte was Roos (Tudorroos ongekroond) .
Buiten Gouda
AMSTERDAM. Zoals b.v. de Amsterdamse pijpenmaker Thomas Michelle die rond 1630-40 het hielmerk gekroonde roos gebruikte. Wel met het initiaal TM toegevoegd. Ook Timothe Prijs gebruikte het hielmerk gekroonde roos wellicht in het 2e kwart van de 17e eeuw, toegevoegd met het initiaal TP. Nog een andere Amsterdamse pijpmaker was Jan Atfoort of Jacob Adams die als hielmerk een roos hadden met het initiaal IA. Er waren in die periode nog een paar andere Amsterdamse pijpenmakers die het hielmerk de roos gebruikten, maar hun namen zijn tot op heden onbekend gebleven.
Kleipijp dubbelconisch. Hielmerk: Roos gekroond en TM.
Pijpenmaker: Thomas Michelle. Amsterdam.
1630-1649.
Kleipijp dubbelconisch. Hielmerk: Roos gekroond en TP.
Pijpenmaker: Timothe Prijs? Amsterdam
2e kwart 17e eeuw
Kleipijp dubbelconisch. Hielmerk: Roos zonder kroon en IA.
Pijpenmaker: Jan Atfoort of Jacob Adams
Amsterdam. 1630-1640.
LEIDEN. Pijpenmaker Christoffel Laze gebruikte in de periode 1634-1643 het hielmerk gekroonde roos.
GORINCHEM. Tussen 1644-1675 gebruikte pijpenmaker Abraham Sanders Broeder het hielmerk gekroonde roos met initiaal AS
Zomaar een paar pijpenmakers, maar er waren er nog veel meer die het merk roos gekroond en roos ongekroond gebruikten
Kleipijp dubbelconisch. Hielmerk: Roos gekroond en CL.
Pijpenmaker: Christoffel Laze.
Leiden.1634-1643.
Kleipijp dubbelconisch. Hielmerk: Roos zonder kroon en AS.
Pijpenmaker: Abraham Sanders Broeder
Gorinchem. 1644-1675.
Goudse pijpenmakers: hielmerk Roos ongekroond
Lade26FM105E
Hielmerk: roos
Gouda. 1630-1650.
Pijpenmaker: Barend Cornelisz. Hopman of tijdgenoten.
Vindplaats: Gouda/omgeving
Lade26FM105D
Hielmerk: roos
Gouda. 1630-1650.
Pijpenmaker: Barend Cornelisz. Hopman of tijdgenoten.
Vindplaats: Gouda/omgeving
Lade26FM105C
Hielmerk: roos
Gouda. 1630-1650.
Pijpenmaker: Barend Cornelisz. Hopman of tijdgenoten.
Vindplaats: Gouda/omgeving
Kleipijp (lade24FM16). Dubbelconisch.
Hielmerk: roos. West-Nederland. 1630-1640.
Pijpenmaker: Robert Jaxon of Tijdgenoten
Vindplaats: Gouda/omgeving
Twee verschillende mallen van vroeg 17e eeuwse barokpijpjes (Ds4FM004). Met druiventrosjes en granaatappeltjes. Bij de verzamelaars staat dit type kleipijp bekend onder de naam Elisabethpijpjes.Vindplaats: poldergebied bij Reeuwijk noordelijk van de Rijksweg A-12. 1625-1630.
Hielmerk: roos. Pijpenmaker: Tijdgenoten Roos ongekroond
Vroeg 17e eeuwse barokpijpje(Ds25FM117). Met druiventrosjes en granaatappeltjes. Bij de verzamelaars staat dit type kleipijp bekend onder de naam Elisabethpijpjes. Ca. 1635. Vindplaats: poldergebied bij Reeuwijk noordelijk van Rijksweg A-12. Hielmerk: roos.
Pijpenmaker: Tijdgenoten Roos ongekroond
Kleipijp (Ds27FM1849) met barokpijpje met druiventrosjes en granaatappeltjes bekend staande als Elisanethpijpjes.
Gouda. 1625-1630. Hielmerk: roos. Vindplaats: poldergebied bij Reeuwijk noordelijk van de Rijksweg A-12.
Pijpenmaker: Tijdgenoten Roos ongekroond
Kleipijp (FM) Dubbelconisch. Baroktype met aan twee kanten een Dubbelkoppige adelaar. Gouda. 1630-1640. Hielmerk: Roos ongekroond.
Pijpenmaker: Barend Cornelisz Hopman of Tijdgenoten
Vindplaats: Gouda/omgeving
Goudse pijpenmaker: hielmerk DA Daniel Andriesz.
Barokpijpje (Ds4PRFM008). Omstreeks 1630. Roosjes en bloemetjes. Als hielmerk het initiaal DA van de Goudse pijpenmaker: Daniel Andriesz.
Vindplaats omgeving Gouda polder Bloemendaal bij Waddinxveen. Er werden een 50-tal exemplaren barokpijpjes gevonden, de meesten ongemerkt, waarvan 4 exemplaren met DA als hielmerk.
Een ander barokpijpje uit precies dezelfde pijpenmal heeft als hielmerk: roos gekroond
Jonaspijpje (Ds16PRFM001). Omstreeks 1630. Als hielmerk het initiaal DA van de Goudse pijpenmaker: Daniel Andriesz.
Vindplaats omgeving Gouda polder Bloemendaal bij Waddinxveen. Er werden een 10-tal exemplaren Jonaspijpjes gevonden waarvan dit het enige exemplaar is met DA als hielmerk. Enkele Jonaspijpje uit precies dezelfde pijpenmal hebben als hielmerk: Roos gekroond
Afvoer en stortplaatsen van 17e eeuwse kleipijpjes
In de 80-er jaren van de vorige eeuw was de buiten de stad Gouda gelegen polder Bloemendaal bij Waddinxveen een rijke vindplaats van kleipijpen. Op tuinderijen werden in die jaren veel pijpenkoppen gevonden waaronder op een tuiderij een stortplaats van vroeg 17e eeuwse kleipijpen. Enkele honderden pijpje zijn daar gevonden en tussen de vele onbewerkte exemplaren zaten ook flink wat exemplaren van het barok- en Jonastype. Veelal ongemerkt maar een beperkt aantal was gemerkt met roos gekroond, roos ongekroond en het merk DA.
In die jaren werd ook bij de aanleg van een parallelweg noordelijk van Rijksweg A-12, alsmede na ploegen van graslanden voor de aanleg van het natuur- en recreatiegebied de Reeuwijkse Hout flink wat vroeg pijpenmateriaal gevonden van Goudse pijpenmakers.
Waarom en hoe deze pijpjes precies op genoemde plaatsen terecht zijn gekomen kan verklaard worden als we de afvoer via water wat nauwkeuriger in ogenschouw nemen. In die jaren werd het vervoer van goederen veelal per boot gedaan en de Gouwe, de Breevaart en de Winterdijk waren ideale vaarwegen. Aannemelijk is dan ook dat veel Gouds stadsafval/compost (met daartussen gerookte pijpen en stortmateriaal van pijpenfabrieken) per boot is afgevoerd naar het poldergebied van het huidige Reeuwijk Brug, Reeuwijk Dorp, Waddinxveen en Boskoop. Precies in dat poldergebied wordt een dik toemaakdek aangetroffen en daarin pijpenmateriaal van Goudse pijpenmakers uit het begin van de 17e t/m de 20e eeuw.
Stadsafval/compost werd per zeilboot aangevoerd vanuit steden naar overslagplaatsen en vervolgens weer per schouw of paard en wagen verder getransporteerd naar graslandpercelen. Bekend is dat schepen die turf ophaalden in gebieden waar verveend werd als retourlading stadsafval vervoerden die weer werd afgezet om landerijen te bemesten. De overgrootvader van (voormalige) boer Arie van Spengen (woonde op de historisch belangrijke boerderij Wiltenburg) uit Reeuwijk wist zich tijdens een gesprek zo rond 1980 nog goed te herinneren dat er op zijn land grenzend aan de Kalverbroekplas ook zo’n overslagplaats lag waar scheepjes uit Gouda tot aan de 2e wereldoorlog nog afval brachten. Hij vertelde dat het stadsafval naast de waardevolle meststof soms ook ijzer, glas en stenen bevatte. Dit was ongewenst om op het grasland aan te brengen. De daggelders haalden het metaal en andere niet bruikbare grotere voorwerpen er uit. Het metaal was voor de daggelders en die verkochten het weer door aan een oud ijzer handelaar. Het glas en grotere stenen werden uit het stadsafval gesorteerd en gebruikt om op te hogen, voor drainage of om slootkanten te verstevigen. Kleine voorwerpen zoals spinsteentjes, pijpenkoppen en scherfjes van glas, aardewerk en pijpenklei kwamen wel in de toemaaklaag terecht en worden daarin teruggevonden, meestal in een molshoop of als sloten worden uitgebaggerd. Op de plaats van de vroegere loswal waren met name in de wintermaanden in het heldere water vele afvalscherven te zien waaronder dus ook pijpenkoppen.