Mercurius-Neptunes kleipijpen uit Gouda


De voorstellingen van Mercurius en Neptunes op pijpenmallen van laat 18e eeuwse en vroeg 19e eeuwse kleipijpen werden uiterst fraai uitgevoerd, en wel door Goudse graveurs. Dit in tegenstelling tot latere kleipijpen uit de 2e helft van de 19e eeuw in de periode van verval van de Goudse pijpenindustrie. Men probeerde de Goudse pijp nog wel krampachtig overeind te houden, maar het zo goedkoop mogelijk produceren (waaronder dus ook het grovere graveerwerk) ging wel ten koste van de kwaliteit van het product. Dat was ook duidelijk zichtbaar aan het assortiment wat men op de markt bracht. Ter illustratie een flink assortiment van in Gouda vervaardigde kleipijpen van Mercurius-Neptunes, die de afnemende kwaliteit van het graveerwerk aantonen.


Hielmerk: IHP

Kleipijp (part verz) Mercurius in medaillon en initialen PS op de kist / Neptunus in medaillon. Aan de rokerskant
een staande leeuw met pijlenbundel. Hielmerk: IHP. 1815-1850.Op de kist staan de initialen PS van de vormmaker Pieter Scholenaar zilversmid aan de Korte Tiendeweg.
Verschillende pijpenmakers komen in aanmerking zoals Willem Verschut, Abraham Goedewagen en Johannes Woerlee. Het meest aannemelijk is Abraham Goedewagen. Dezelfde pijp is namelijk ook bekend met een ander merk van Abraham Goedewagen de 38 gekroond. 


Hielmerk: Lelie

Kleipijp (lade22FM575) Mercurius in medaillon en initialen PS op de baal / Neptunus in medaillon. Aan de rokerskant
een staande leeuw met pijlenbundel. Hielmerk: lelie. 1810-1850. Pijpenmaker:  Cornelia Elspeel, weduwe Gerrit van der Want Pzn. Op de koopbaal staan de initialen PS van de vormmaker Pieter Scholenaar zilversmid aan de Korte Tiendeweg.
Vindplaats: Gouda Vest bij molen.


Hielmerk: ontbreekt

Mooie scherp uitgevoerde kleipijp (lade22FM1168 met Mercurius in medaillon en initialen PS op de baal / Neptunus in medaillon. Aan de rokerskant een staande leeuw met pijlenbundel. 1810-1850. Hielmerk ontbreekt.
Op de koopbaal staan de initialen PS van de vormmaker Pieter Scholenaar zilversmid aan de Korte Tiendeweg.
Productieplaats: Gouda. Pijpenmaker: Verschillende pijpenmakers komen in aanmerking zoals Willem Verschut, Abraham Goedewaagen en Johannes Woerlee. Het meest aannemelijk is Abraham Goedewaagen. Dezelfde pijp is namelijk ook bekend met een ander merk van Abraham Goedewaagen de 38 gekroondKetelrand gaaf. Vindplaats: Reeuwijk/omgeving.


Hielmerk: Goudse Toren

Kleipijp (DsPR1FM022) met  Links Mercurius met de initialen WL van de vormmaker / Recht Neptunus. Wapen van Gouda. Ca. 1810-1850. Hielmerk: Goudse Toren. Pijpenmaker: Gerrit Woerlee. Vindplaats: Gouda/omgeving.


Hielmerk: 2 gekroond

Kleipijp (part verz) met Mercurius de god van de handel / Neptunes de god van de zee. Wapen van Gouda S  / Wapen van Gouda S + vormmerk Cirkel. Ca. 1810-1840. Hielmerk: 2 gekroond. Pijpenmaker: Gerrit van Balen of Jan van Baaien
Vindplaats: Gouda/omgeving.


Hielmerk: 65 gekroond en GDH

Kleipijpen met Datering: begin-midden 19e eeuw. Beide kleipijpen komen uit dezelfde pijpenmal. Op de pijpen staat als tekst op een lint de naam van de Goudse pijpenmaker M.(aarten) HEERKENS te Gouda aangegeven met in een cirkel 65. 

Op de ene pijpenkop als hielmerk 65 gekroond en op de andere het hielmerk GDH wat exact correspondeert met M. Heerkens.


Hielmerk: GDH

Kleipijp (part verz). Datering: begin-midden 19e eeuw.  Op de pijpenkop staat een tekstlint met de naam
van de Goudse pijpenmaker M.(aarten) HEERKENS te Gouda aangegeven met in een cirkel 65.
Als hielmerk GDH wat exact correspondeert met M. Heerkens 65 gekroond.

Opmerking: Op de achterzijde van de ketel lezen we in het tekstlint M-Heerkens de naam van de pijpenmaker. Daarboven in het medaillon zien we nog
een keer het pijpenmakersmerk 65 gekroond. Op de voorzijde van de ketel, tussen Mercurius en Neptunes in, zien we wat scheepjes op het water dobberen.


Hielmerk: 65 gekroond

Kleipijp (DsPR1FM019) met Mercurius / Neptunus. In cirkel 65 en tekst M B Heerkens. 1810-1840.
Pijpenmaker: M. Heerkens. Vindplaats: Gouda

Opmerking: Op de achterzijde van de ketel lezen we in het tekstlint M-Heerkens de naam van de pijpenmaker. Daarboven in het medaillon zien we nog
een keer het pijpenmakersmerk 65 gekroond. Op de voorzijde van de ketel, tussen Mercurius en Neptunes in, zien we wat scheepjes op het water dobberen.


Hielmerk: 65 gekroond

Kleipijp (AK) met Mercurius / Neptunus. In cirkel 65 en tekst M B Heerkens. 1810-1840.
Pijpenmaker: M. Heerkens. Vindplaats: Gouda


Hielmerk: 86 gekroond

Kleipijp (lade22FM342) met Mercurius / Neptunus en Wapen van Gouda. Op de koopbaal bij Mercurius
de initialen PVI van de goudsmit of zilversmit graveur van de pijpenmal. 
Hielmerk: 86 gekroond.
Datering: 1800-1840. Pijpenmaker: Dirk Luijt of Frederik Valke.  Vindplaats: Gouda polder/omgeving.


Hielmerk: 12 gekroond

Kleipijp (Ds22FM19) met Mercurius / Neptunus en Wapen van Gouda.  Hielmerk: 12 gekroond.
Datering: 1814-1864. Pijpenmaker:Pieter Sibbes of zijn weduwe Neeltje van Eijck
Vindplaats: Noord-Holland.


Mercurius-Neptunes favoriet bij schippers

Dat het roken van kleipijpen met de afbeelding van Mercurius-Neptunes favoriet was bij schippers bleek wel na het uitbaggeren van een laad-loswal van turfschepen in Zevenhuizen in Zuid-Holland waar eeuwenlang turf is geladen afkomstig uit de verveende Zuidplaspolder. Tussen het huishoudelijke afval met o.a. vele duizenden pijpenkoppen bevonden zich nogal wat in Gouda vervaardigde pijpenkoppen met de afbeelding erop van Mercurius en Neptunes. Mercurius sprak ons zeevarende handelsvolk heel erg aan als God van de Handel. Neptunes, de Griekse naam is Poseidon, staat altijd afgebeeld met een drietand en is de God van de Zee. Nederland was in de 16e t/m de 20e eeuw bij uitstek een zeevarende natie en ook het binnenlandse transport ging grotendeels per schip. De Goudse pijpenmakers speelden daar in die periode ook op in door bewerkte kleipijpen te produceren die vooral door zeelieden en binnenvaartschippers werden gekocht. Dat waren b.v. kleipijpen met erop afgebeeld Mercurius-Neptunes, maar ook met zeilschepen en ankers. Opvallend genoeg rookten scheepslui ook massaal de (goedkope) 18e eeuwse Schoonhovense en Gorkumse kleipijpen afgebeeld met een N of zalm, meestal in combinatie met een initiaal of cijfer. 


Hielmerk: 94 gekroond

Kleipijp (FM) met Mercurius / Neptunus / Schepen op zee / Wapen van Gouda. Hielmerk: 94 gekroond.
Pijpenmaker: Gloudt Houtam of Cornelis Jan Christiaan Prince en Jan Louis Prince of Firma Jan Prince & Cie.
Datering: 1850-1885


Hielmerk: 72 gekroond

Kleipijp (AK) met Staande Mercurius / Staande Neptunus / Wapen van Gouda. Hielmerk: 72 gekroond. 1800-1830.
Pijpenmaker: Jan Visser, Jan Verspuij dan wel Adrianus Sparnaaij. 


Hielmerk: Scheepje

Kleipijp (AK) Mercurius / Neptunus en Wapen van Gouda. Hielmerk: Scheepje. Datering: 1810-1840.
Pijpenmaker: Frans,  Hermanus en Michiel Zwartjens of hun weduwen komen in aanmerking


Hielmerk: 57 gekroond

Kleipijp(lade22FM1869) Mercurius en initialen PVI en haan op de baal / Neptunus. Aan de rokerskant het
stadswapen van Gouda. Hielmerk: 57 gekroond. 1830 - 1860. Gouda.
Pijpenmaker: Matthijs de Waal. Vindplaats: Gouda tunnel Kleiwegbrug.


Hielmerk: WS gekroond

Kleipijp (Lade22FM574) Mercurius een de ene kant en de initialen SP op de kist / Andere kant Neptunus. Aan de rokerskant
het Goudse stadswapen en in een cirkel WS gekroond. Hielmerk: WS gekroond.  Op de baal staan de initialen SNP of S\Pvan wellicht de vormmaker Pieter Scholenaar zilversmid aan de Korte Tiendeweg.
Pijpenmaker: Pieter van der Want Gzn. 1851-1858. Vindplaats: Gouda Vest bij de stadsmuur.


Hielmerk: Scheepje

Kleipijp (DsPR9FM355)  Ovoide met Mercurius / Neptunus en Wapen van Gouda. Hielmerk: Scheepje. Datering: 1810-1840.
Op de koopbaal bij Mercurius de initialen WL van de goudsmit Willem Littel jr, de mogelijke graveur van de pijpenmal. 
Pijpenmaker:  Frans Swartje of Michiel Swartjes  Vindplaats: Gouda polder Achterwillens.


Hielmerk: BVM

Kleipijp (DsPR9FM006) met Mercurius / Neptunus en Wapen van Gouda. Hielmerk: BVM. Datering: 1800-1850.
Pijpenmaker: Casper Beerman of Gijsbert van Gent zijn mogelijk  Vindplaats: Gouda polder Achterwillens.


Hielmerk: Melkmeisje


Kleipijp(DsPR1FM017). Datering: 1800-1830. Mercurius en Neptunes staan hier aan weerszijde van een mooi ovaal met het stadswapen van Gouda omlijst met doornen. Als hielmerk het melkmeisje van de Goudse pijpenmaker Cornelis Prince. 1800-1830.
Vindplaats: Reeuwijk omgeving


Hielmerk: Molen

Kleipijp(lade22FM1494). Datering: 1800-1830. Mercurius en Neptunes staan hier aan weerszijde van een mooi ovaal met het stadswapen van Gouda omlijst met doornen. Als hielmerk: Molen van de Goudse pijpenmaker: Jacobus Collinee


Hielmerk: geen maar pijpenmaker Sparnaay

Kleipijp (part verz). Mercurius de god van de handel + Het alziend oog / Neptunus de god van de zee.
Datering: tweede helft 19e eeuw. Pijpenmaker F. Sparnaay te Gouda

De gravering van de voorstelling op deze kleipijp is wel erg onbeholpen en simpel uitgevoerd. Overigens is  deze pijp w.s. 
maar in klein aantal vervaardigd, hij is als bodemvondst nauwelijks bekend.


Hielmerk: 65 gekroond

Kleipijp (AK). Datering: eind 19e eeuw. Pijpenkop heeft als hielmerk 65 gekroond. Maker Adrianus van Duijn

De gravering van de voorstelling op deze kleipijp is erg simpel uitgevoerd. Daarnaast verraadt de vaagheid van de 
voorstelling dat de pijp lang in productie is geweest en tussentijds niet opnieuw is opgehaald om de voorstelling 
weer wat aan te scherpen.

Kleipijp (Ds22FM35) type kromkop met de voorstelling van Mercurius-Neptunes en het wapen van Gouda. Gouda. 3e kwart 19e eeuw.
Pijpenmaker: Adrianus van Duijn. Vindplaats: Gouda/omgeving

Literatuur: Ruud Stam en Freek Mayenburg "Een stort van Adrianus van Duijn" PKN. 50 Jaargang 13


Hielmerk: 52 gekroond

Kleipijp (AK) met Mercurius de god van de handel / Neptunus de god van de zee en het Wapen van Gouda.
Hielmerk: 52 gekroond. 2e helft 19e eeuw. Pijpenmaker: Jan de Gidts. Vindplaats: Gouda/omgeving


Hielmerk: 52 gekroond

Kleipijp (HvdM) met Mercurius de god van de handel / Neptunus de god van de zee en het Wapen van Gouda.
Hielmerk: 52 gekroond. 2e helft 19e eeuw. Pijpenmaker: Jan de Gidts. Vindplaats: onbekend


Hielmerk: 52 gekroond

Kleipijp (part verz). Datering: 2e helft 19e eeuw/begin 20e eeuw. Pijpenkop heeft als hielmerk de gekroonde 52. 
Maker: Jan de Gidts te Gouda. Vindplaats: Gouda/omgeving.


Hielmerk: geen maar merk DK

Kleipijp (lade22FM1035)) met  Mercurius / Neptunus en  DK gekroond. Tekst: AMSTERDAMSCH WELVAREN
Bijmerk: Wapen van Gouda. Hielmerk: ontbreekt, is niet gezet. Pijpenmaker: Niet bekend maar wellicht
DK gekroond van Nicolaas Lambertus van Blokland Jr . 3e kwart 19e eeuw.
Vindplaats: Gouda polder Achterwillens.  

Er bestaan ook varianten met het hielmerk DK gekroond en 83 gekroond.


Hielmerk: ES

 Kleipijp (DsPR1FM020) met Mercurius de god van de handel / Neptunus de god van de zee met drietand en
een vis aan zijn voeten. 
Zee met schepen voorzijde ketel / Achterzijde parelmedaillon ES gekroond.
Tekstlint: GOEDEWAAGEN.
Datering: 1880-1910. Pijpenkop heeft als hielmerk ES gekroond. 
Maker: Pieter Goedewaagen & Zoon te Gouda Vindplaats: Gouda/omgeving

Opmerking: Mercurius is gekleed met een V hals en draagt een ceintuur zoals op de afbeelding uit de Catalogus hieronder is te zien.


Hielmerk: ES

 Kleipijp (DsPR1FM018) met Mercurius de god van de handel / Neptunus de god van de zee met drietand en
een vis aan zijn voeten. 
Zee met schepen voorzijde ketel / Achterzijde parelmedaillon ES gekroond.
Tekstlint: GOEDEWAAGEN.
Datering: 1880-1910. Pijpenkop heeft als hielmerk ES gekroond. 
Maker: Pieter Goedewaagen & Zoon te Gouda Vindplaats: Gouda polder Achterwillens


Hielmerk: ES

 Kleipijp (Ds22FM1190) met Mercurius de god van de handel / Neptunus de god van de zee met drietand
en een vis aan zijn voeten. 
Zee met schepen voorzijde ketel / Achterzijde parelmedaillon ES gekroond.
Tekstlint GOEDEWAAGEN.
Datering: 1850-1880. Pijpenkop heeft als hielmerk ES gekroond. 
Maker:  Pieter Goedewaagen te Gouda  Vindplaats: Gouda polder Achterwillens


Hielmerk: ES

 Kleipijp (Ds22FM297) met Mercurius/Neptunes Datering: eind 19e eeuw/begin 20e eeuw. Pijpenkop heeft
als hielmerk ES gekroond. Maker: P. Goedewaagen te Gouda hetgeen ook is aangegeven op de kleipijp
In de vorm van een tekstlint met de naam P. Goedewaagen. Ook deze kleipijp staat afgebeeld in een
catalogus van Goedewaagen. Vindplaats: Gouda


Hielmerk: TS

 Kleipijp (Ds22FMgeen nummer) met Mercurius/Neptunes maar een andere pijpenmal. Met het stadswapen van Gouda. Datering: 1810-1850. Pijpenkop heeft als hielmerk de TS gekroond. 
Maker: Jacob van der Want Pzn of zijn weduwe of Johannes Stolwijk . Vindplaats: Gouda/omgeving


Hielmerk: geen

Kleipijp (part verz). Datering: eind 19e eeuw/begin 20e eeuw. Pijpenkop met aan de ene kant een zeilschip en aan de andere zijde een anker. Mercurius staat ook nog afgebeeld. Er bestaat ook nog een zelfde variant zonder de voorstelling van 
Mercurius. Goudse productie. Vindplaats: Gouda polder Achterwillens.


Hielmerk: 94 gekroond

Kleipijp (part verz) met aan de ene kant de voorstelling van Mercurius en aan de andere kant Neptunes. Bijzonder 
scherp uitgevoerde afbeelding. De kleipijp heeft als hielmerk 94 gekroond. Maker is de Goudse pijpenmaker 
Abraham van der Valk (1730-1782). Bodemvondst uit Meppel. Datering: 2e helft 19e eeuw. 


Hielmerk: 84 gekroond

Kleipijp (part verz) Staande Neptunus / Staande Mercurius. Tekstlint: KOOPHANDEL / EN ZEEVAART. Hielmerk 84 gekroond. 
Mogelijke pijpenmaker Casper Johannes Reebeen of Jan Fortuin. 1850-1875. Vindplaats: Amsterdam


Hielmerk: 55 gekroond

Kleipijp (lade13FM208) met aan de ene kant de voorstelling van Mercurius en aan de andere kant Neptunes.
Hielmerk: 55 gekroond. Maker is de Goudse pijpenmaker P. Goedewaagen & Zoon omstreeks 1900 of nog iets later. Bodemvondst Gouda polder Achterwillens. 


Hielmerk: TM gekroond

Kleipijp (lade22FM39) met  Mercurius de god van de handel met twee mandjes onder / Neptunus de god van
de zee met drietand en een vis aan zijn voeten. 
Parel medaillon met TM gekroond achterzijde ketel.  
Hielmerk: TM gekroond. Maker is de Goudse pijpenmaker Willem Frans Endenburg. 1850-1875 of nog iets later.
Bodemvondst Gouda polder Achterwillens. 


Hielmerk: IWI

Kleipijp (lade22FM961) met aan de ene kant de voorstelling van Mercurius en aan de andere kant Neptunes.
In een cirkel het stadswapen van Gouda. Op de koopbaal bij Mercurius de initialen WL van de goudsmit
Willem Littel jr, de mogelijke graveur van de pijpenmal. 
Hielmerk: IWI. Maker de Goudse pijpenmaker
Pieter van Leeuwen. 1803-1810. Bodemvondst Gouda Nonnenwater. 


Hielmerk: GML

Kleipijp (DsPR1FM021) met  Mercurius de god van de handel / Neptunus de god van de zee. Hielmerk: GML. Ca. 1850-1900.
Pijpenmaker: Jan de Gidts
Vindplaats: Gouda/omgeving


Hielmerk: Molen

Kleipijp (lade22FM1150) met Mercurius/Neptunes en een bijenkorf. Hielmerk: Molen. Pijpenmaker: Frans Simon Sparnaaij
Omstreeks 1900 of iets later. Vindplaats: Gouda Kattensingel.

Opmerking: Dezelfde pijp is ook bekend met het hielmerk Bok B wat door door Frans Simon Sparnaaij in gebruik is geweest tot 1880. 


Hielmerk: geen

Sigarettenpijpje(lade22FM525) met de voorstelling van Mercurius/Neptunes. Eind 19e eeuw. Goudse productie.
Vindplaats: Reeuwijk industrieterrein Zoutman.


Hielmerk: Koorddanser

Kleipijp (Ds96FM) met  een driemaster en Neptunus in strijdwagen. Tekst: BLOEIENDE SCHEEPVAART / LEVE KOOPHANDEL EN ZEEVAART  en het
Wapen van Gouda. Hielmerk: Koorddanser. Vanaf 1935. Jaartal staat op pijp. Gouda: Hendrik van Duijn.